DOKUMA MAKİNELERİNDE YENİ GELİŞMELER

                                          Hazırlayan

 Tufan  Ata  Türkyılmaz

---

[1] konunun daha geniş incelemesi Dokuma Teknolojisi Temel Ders Kitabı’nda (2005) yayınlanmıştır.

Selvo Motor ve Dokuma Makinelerinde Hareket İletimi

Dokuma kumaşlarda kalite ve hatasızlık arayışı arttıkça, hataya neden olan unsurlar üzerine yeni teknolojik gelişmeler de gündeme gelmektedir. Dokumacılıktaki hataların önemli bir kısmı atkı ve çözgü ipliklerindeki düzgünsüzlüklerden kaynaklansa da, dokuma makinelerinin neden olduğu hatalar göz ardı edilemeyecek düzeydedir.

 Makinelerden hatalarının ise hareketli aksandan kaynaklandığı bilinmektedir. Hareket deyince akla hareket iletimi ve motor gelir. Dokuma makinelerinde motordan alınan hareket iki şekilde dağıtılır; 1. Dişliler aracılığıyla (direkt), 2. Kavrama sistemi ile (endirekt).

 

2.1.     Dokuma Makinelerinde Endirekt Hareket İletimi

Motordan gelen hareketin mil ve sistemlere kasnak ve kayışlar aracılığıyla iletildiği, frenlemenin de yine kasnak ve kayışlarla yapıldığı hareket iletim prensibidir. Yaygın olarak kullanılan bir sistemdir. Kasnak ve kayışla sağlanan hareket iletiminde görülen en önemli sakınca devir kaybıdır.

 

Günümüzde bu kaybı en aza indirmek amacıyla ‘V’ kayışı kullanılmaktadır. V kayışı kasnak oyuğunun her iki tarafına da iyice oturduğundan devir kaybı az olur. Hareket iletiminin en az devir kaybıyla gerçekleşebilmesi için V kayış açısının 38o, kasnak açısının ise 33o olması gerekir (Resim 1).

 Kasnak açısının kayış açısından daha düşük olmasının nedeni kayışın oyuk içine iyice oturmasını sağlamaktır. Resim 2’de kasnak ve kayışla hareket iletimi yapan bir motorun şekli gösterilmiştir.

 Kasnak ve kayışlardan kaynaklanan kayıplar, genel olarak enerji kayıplarına ve makinenin ilk hareket anlarında istenilen devri verememesine neden olmaktadır. Bu ve benzeri doğrudan ve dolaylı maliyet artışları hareket iletiminin motordan direk yapılması ihtiyacını doğurmuştur. Ayrıca kavrama - fren tertibatı makinede en fazla sorun yaşanan kısımdır.

 

2.2.     Dokuma Makinelerinde Direkt Hareket İletimi

Motordan gelen hareketin dişliler aracılığıyla millere ve sistemlere aktarıldığı hareket iletim prensibidir. Direk hareket iletimi dediğimizde daha çok eski tip dokuma makinelerinde kullanılan bir sistemi hatırlıyorduk ancak, makine üreticileri yeni teknolojik gelişmeler paralelinde direkt hareket iletimini tekrar gündemlerine almışlardır. Bunun nedenlerine yukarıda kısaca değindik.

 Dokuma makinelerinde motor devrinin ilk çalışma anından duruş anına kadar aynı olması istenilen bir durumdur. Ancak motorun tekrar çalıştırılması sırasında istenilen devri alması zaman aldığı gibi, bu devir yakalandığında bile kavrama sisteminden kaynaklanan kayıplar olur.

 Motorun ilk anda yeterli devire ulaşamaması sonucu gerekli hareket ve vuruş gücü sağlanamaz. Bu nedenle duruştan sonra atılan atkılar, yeterince güçlü bir şekilde tefelenememektedir. Atkı ipliğinin kumaş kenarına yeterince kaydedilememesi sonucu duruş izi hatası denilen hata meydana gelmektedir. Tezgahtaki her duruşta önlem geliştirilmediği taktirde bu hatanın oluşacağı dikkate alınacak olursa sorunun dokuma için önemli kalitesizlik nedenleri arasında yer aldığı görülecektir. Bununla birlikte duruş izi hatasının tek sebebinin motor devrinin yetersizliği olmadığı unutulmamalıdır.

 Üretici firmaların motorun ilk anda istenilen ivmeyi yaratması ve güç kaybına neden olmadan hareket iletimini sağlaması için buldukları çözümlerden bir tanesi, tekrar direkt hareket iletimine geçmek oldu.

  Selvo motor teknolojisi olarak adlandırılan yeni tip motorlar bir motor devri gibi kısa bir sürede tam güce ulaşabilme özelliğine sahiptir. Değişik firmalar manyetik esaslara göre çalışan selvo motorlarını üretime sürmüşlerdir. Picanol firması tarafından geliştirilen Super Motor (sumo) direkt hareket iletimi prensibi ile çalışan modern motorlara örnek olarak verilebilir.

 Selvo motor teknolojisinde kavrama kayışı, hız makarası, elektromekanik mil ve kayış tertibatları yer almamaktadır. Dolayısıyla hareket iletimi için daha az parçaya ihtiyaç duyulur. Makine parçalarının azalmasının en önemli avantajı arızaların da azalmasıdır. Daha az parça daha az hata anlamına gelir.

 Motor devrinin ilk anda oluşmasını sağlayan faktör de daha az parçalı hareket iletimidir. İlk anda oluşan devir ile duruş izi hatası gibi kumaş üzerinde meydana gelen önemli hataların tekrarlanma oranları önemli ölçüde düşmüştür.

 Dokuma kumaş üretiminde zaman zaman makine devrinin düşürülmesi gerekebilir. Farklı atkılarla çalışılan işlerde makinenin devrini atılan atkılardan mukavemeti en düşük olan belirler. Atkılar arasında bu tip zayıf iplikler kullanılacağı zaman makine devrinin düşürülmesi, daha mukavemetli atkıların atılması sırasında ise yükseltilmesi dokuma üretkenliği için önemli bir faktördür. Ancak kavrama ve fren sistemlerinin sorunları bu güne kadar buna olanak tanımıyordu. Oysa selvo motorlarda bir devir gibi çok kısa bir sürede hız değişiklikleri başarılabilmektedir. Bunu sağlayan ise motorla tek parça olarak üretilen hız kontrol ünitesidir. Motorun hızı elektronik olarak kontrol edilebilir ve değiştirilebilir. Bu nedenle selvo motorlar kontrol motorları olarak da anılmaktadırlar.

 Sahip olduğu ideal hız fonksiyonu ile verilen ayar sabitlenerek uygulanabilir. Bu fonksiyon renk ve dokuma yapısına göre değişik hız varyasyonlarına imkan verir. Mevcut iplik kalitesi, çerçeve sayısı ve kumaş yapısına göre en uygun hızlarda çalışmayı sağlar.

 Çoğu dokuma makinesinde ağızlık arama (yavaş hareket) için ayrı bir motor bulunur. Selvo motor ile tek atış ve ağızlık arama daha hızlı bir şekilde yapılabilir. Suma kumaş kalitesini arttırmak için hızı ayarlamayı kolaylaştırır. Ayarlar daha kolay yapılır. Makine hızı kontrol panelinden ayarlanabilir ya da elektronik kart aracılığıyla başka bir makinenin ayarları kopyalanabilir. Ayarlama yapıldığında bile bu süre diğer sistemlere göre daha azdır. Bu özellik ayarlama süresini üretime kazandırır.

 

 Enerji tüketimi ise mil ve kasnaklı motorlara göre yüzde 10 daha azdır. Ortama daha az ısı yayar, buna bağlı olarak soğutmayla ilgili klima harcamalarında azalmaya neden olur.

 Selvo motor kontrol motoru olma özelliğini en çok havlu dokumacılığında gösteriyor. Değişik hav yüksekliklerinin ayarlanması gibi fonksiyonel özelliklere sahiptir.

 Selvo motor dokuma makinelerinde sadece ana motor olarak kullanılmaz. İsteğe bağlı olarak makinenin tüm sistemleri için ayrı ayrı kullanılabilir.

 Özellikle çözgü salma sisteminin çalışma ve kumandasına leventlerin iki yanına veya tek bir mil üzerine oturtulan leventlere tek bir motor yerleştirilebilir. Çözgü salma ve dolayısıyla atkı sıklığı üzerinde kontrol sağlanabilir. Kumaş üzerinde değişen atkı sıklıkları yaratılabilir.

 

3.       Bağımsız Motor Tahrikli Ağızlık Açma

 Kontrol motoru dokuma makinalarının pek çok sisteminde kullanım alanı bulmaktadır. Bu motorun ağızlık açma sistemine entegre edilmesi ile olşan Bağımsız Motor Tahrikli Ağızlık Açma dokuma makine yapısında köklü değişikliklere neden olacaktır.

 Her çerçeve bağımsız motorlar (selvo motor) tarafından ve elektronik olarak hareket ettirilir. Çerçeveler birbirinden bağımsız olarak çalışan motorlardan tahrik aldıkları için istenildiği gibi kumanda edilebilir. Çerçevelerin aynı anda inip kalkmaları bütün çözgü ipliklerini bir arada sürtünmeye uğratır. Bu da çözgü ipliklerinde havlanmalara ve dokuma sırasında kopuşlara neden olur.

 Oysa bağımsız motorlar aracılığıyla çerçevelerin yukarı aşağı hareketleri küçük zaman ve hız farklılıkları ile ayarlanabilir. Aynı hareketi yapan çerçevelerin bazıları diğerlerine göre daha sonra veya daha önce harekete geçer. Böylece ağızlık geçişlerinde bütün çözgüler aynı anda sürtünmeye uğramaz ve tüylenmeden kaynaklanan çözgü kopuşları azaltılır.

 

---

 

 

© TUFAN ATA TÜRKYILMAZ