DOKUMA KUMAŞ HESAPLARI

 Hesaplamaların daha iyi anlaşılabilmesi için aşağıda iki diyagram verilmiştir. (a) da verilen diyagram, mamül kumaşla ham kumaşın tezgahtaki kumaş boyutları arasındaki ilişkiyi, (b) ise tezgah üzerindeki kumaşın atkı ve çözgü ipliklerinin nasıl oluştuğunu göstermektedir. Bu diyagramlar tüm dokuma hesapları için yardımcı olacaktır.

1 Tarak Numarasının Hesaplanması

Tarak numarası, tarağın 10 cm'deki diş adedidir. Tarağın ince veya kalın seçimi sadece ipliğin incelik veya kalınlığına bağlı olmayıp, iplik düğümlerinin de tarak dişlerinden rahatça geçebilmelerine bağlıdır.
Kullanılan ince bir iplik için kaba ve küçük numaralı tarak alınırsa tarak dişleri kalın olacağından dokuda açıklıklar yapabilir. Bu da dinklenmeyen kumaşlar için kumaşın görüntüsü açısından sağlıklı değildir. Tarak numarası ne kadar büyük, yani ne kadar ince olursa tarağın her tefe vuruşunda atkı ipliğini dokuya sıkıştıran darbesi o kadar fazla olacağından, kumaşın dokusu o derece sıkı olur. Bu nedenle tarak numarasını seçerken kumaşın desenin önemi çok büyüktür [7].
Örnek olarak tarağın 1 cm'sinden geçirilecek tel adedi 100 olsa :
10 numaralı tarağın her dişinden 10'ar,
20 numaralı tarağın her dişinden 5'er,
50 numaralı tarağın her dişinden 2'şer,
100 numaralı tarağın her dişinden 1'er tel geçirilmelidir.
Tarak numarasının tespiti için şu formül uygulanır:
TN = ( TÇS x 10 ) / (TE x N )
TN : Tarak Numarası
TÇS : Toplam Çözgü Sayısı
TE : Tarak Eni
N : Bir Dişten Geçen Tel Sayısı
Ayrıca tarak enini bilinmediği durumlarda ise şu şekilde hesaplanabilir:
TN = [ ÇS - ÇS x ( KA + 6 ) / 100 ] / N x 10
ÇS : Çözgü Sıklığı (tel/cm)
KA : Atkı Büzülmesi (%)

 2 Kumaş Analizine Göre Çözgü ve Atkı İpliği Sayısı

Mamül kumaşta çözgü ve atkı yönünde 1 cm'deki iplik sayısı o kumaşın cm'deki yoğunluğunu yani sıklığının vermektedir. Çözgü iplik sayısı için kumaşın eni ile kenarlar ve zemin için çözgü sıklıkları, atkı iplik sayısı için ise kumaşın boyu ve atkı sıklığı önem taşımaktadır. Çözgü ipliği için fonda tel adedi ve kenar tel adedi ayrı ayrı hesaplanır ve toplamları toplam çözgü tel adedini verir [2, 7].
Fonda çözgü tel adedi = Mamül kumaş eni x Mamül kumaşta çözgü sıklığı
Kenar tel adedi = Toplam kenar eni x Kenarda çözgü sıklığı ya da
Kenar tel adedi = (Tarak numarası x 0.14 ) x 4 formülleriyle hesaplanır.
(Tarak numarası x 0.14 tamsayıya çevrilir.)

 3 Kumaş Eninde ve Boyunda Meydana Gelen Kısalma Oranına Göre Tarak Eninin ve Çözgü Uzunluğunun Hesaplanması

Dokunan kumaşlarda çözgü ve atkı ipliklerinin kesişmeleri neticesinde az da olsa kıvrılmalar, dolayısıyla iplik boylarında kısalmalar meydana gelir. Hatta dokunan kumaşın tezgahtan çıktıktan sonra hem eninden hem de boyundan kısaldığı tespit edilir. Hele apre işleminden sonra görülen kısalma daha çoktur. İpliklerin dokuya girmeden önceki uzunlukları ile dokuya girdikten sonraki uzunlukları, yani yarı mamül kumaştaki uzunlukları arasındaki orana 'kısalma oranı' adı verilir. Atkı ve çözgü ipliklerindeki kısalma oranlarını bulmak için verilen numune kumaş parçasındaki kenar uzunlukları (çözgü ve atkı yönünde) ölçülür. Daha sonra aynı numune kumaştan çekilen çözgü iplikleri cetvel üzerine gerilerek ipliklerin uzunlukları yeniden tespit edilir. Çözgü ipliğinin kumaştaki uzunluğuna a; çekilen çözgü ipliğinin gerilmiş uzunluğuna a' denirse:
Çözgünün kısalma oranı (a'-a ) / a' ya eşittir.
Atkı ipliğinin kumaştaki uzunluğuna b; çekilen atkı ipliğinin gerilmiş uzunluğuna b' denirse, atkının kısalma oranı (b'-b) / b' ye eşittir [7].

Bu hesaplamalar yapıldığında diğer hesaplamalar için dokuma ve apre çekmelerinin bilinmesine gerek kalmayacaktır.

A) Tarak Eni
Atkı ipliğinin dokudan çekilen gergin uzunluğunun, ipliğin doku yönünde ölçülen uzunluğuna oranı ile (b'/ b) kumaşın bilinen eninin çarpımı bize dokunacak olan kumaşın Tarak enini verir.
Kumaşın bilinen eni (B) = 80 cm ise
Tarak eni = (10.4 / 10 ) x 80 = 83 cm'dir.
Kumaşın boyunda meydana gelen kısalma yine aynı şartlarla tespit edilir [7].
Aynı zamanda tarak eni; fonda çözgü tel adedi, kenar tel adedi, bir tarak dişinden geçen tel adedi, bir tarak dişinden geçen kenar tel adedi ve tarak numarası kullanılarak da bulunabilir [2]:
TE = [ (FÇTA / N ) + ( KTA / K ) x 10 ] / TN
TE : Tarak Eni
FÇTA : Fonda Çözgü Tel Adedi
N : Bir Tarak Dişinden Geçen Tel Adedi
TN : Tarak Numarası
KTA : Kenar Tel Adedi
K : Bir Tarak Dişinden Geçen Kenar Tel Adedi

B) Çözgü İpliğinin Boyu
Kumaşın mamül boyu ile çözgü ipliğinin gergin uzunluğunun kıvrımlı uzunluğuna oranı ile çarpımına eşittir. Yani kumaşın mamül boyu ( L) 90 m olarak verilmiş olsun. Buna göre hesaplanacak çözgü ipliğinin boyu:
ÇU = ( a' / a ) x L
Çözgü uzunluğu ( ÇU )
ÇU = ( 10.4 / 10 ) x 90 = 93.6 m'dir [7].
Çözgü uzunluğu hesaplarında dokumada oluşan kısalmalar ve terbiye işlemlerindeki uzunluk kayıplarının yanısıra dokuma işlemindeki direkt çözgü kayıpları (dokuma işlemine başlamak için çözgünün makinaya yerleştirilmesi esnasında gerekli olan 0.5-1 m'lik bölüm ile sonunda kumaş hattı ve çözgü levendi arasında kalan 1.5 m'lik bölüm) da eklenebilir. Şu halde çözgü uzunluğu aşağıdaki formül ile hesaplanır:
ÇU : Çözgü Uzunluğu
L : Mamül Boyu
ÇF : Çözgü Fazlalığı
n : Dokumadan oluşan kısalmalar ve terbiye işlemlerindeki uzunluk kayıpları
ÇU = [ ( KU x 100 ) / ( 100 - n ) ] + ÇF 0
 

4 Ham Bez Hesapları

Kumaş tezgahtan çıkarılınca enden ve boydan çeker. Bu çekmeler ham kumaş eninin tarak enine, ham kumaş boyunun çözgü uzunluğuna oranla küçülmesine yol açtığı gibi, ham kumaşta atkı ve çözgü sıklıklarının tezgahtaki atkı ve çözgü sıklıklarına oranla artmasına yol açar. Öte yandan ham kumaşın boyutları terbiye çekmeleri nedeniyle mamül kumaşın boyutlarından daha fazla olacaktır. Dolayısıyla mamül kumaşın atkı ve çözgü sıklıkları ham kumaşın atkı ve çözgü sıklıklarından daha fazladır [4].

A) Ham Bez Eni ve Boyu
HBE : Ham Bez Eni
HBY : Ham Bez Boyu
B : Mamül Kumaş Eni
L : Mamül Kumaş Boyu
KA : Mamül Kumaşta Atkı Büzülmesi
KÇ : Mamül Kumaşta Çözgü Büzülmesi
HBE = B x ( 1 + KA / 100 ) ve HBY = L x ( 1+ KÇ / 100 )

B) Ham Bezin Çözgü Sıklığı
HBÇS : Ham Bezin Çözgü Sıklığı
N : Bir Tarak Dişinden Geçen Tel Adedi
TN : Tarak Numarası
HBÇS = TN x N / 10

C) Ham Bezin Atkı Sıklığı
HBAS : Ham Bezin Atkı Sıklığı
AS : Mamül Kumaşın Atkı Sıklığı
KÇ : Mamül Kumaşta Çözgü Büzülmesi
HBAS = AS - AS x KÇ / 100

Daha önce açıklanan biçimde toplanan bilgilerden dokuma işlemi için gerekli iplik miktarları hesaplanabilir. Bunun için mamül kumaş özelliklerinden geriye doğru gidilerek önce kumaşın tezgahtaki durumunun saptanması gerekmektedir [4].

A) Çözgü ağırlığı
- Tek renkli çözgülerde ağırlık hesabı
Dokunacak olan kumaşın çözgü ipliği ağırlığının (ÇA) hesaplanması için bazı değerlerin bilinmesi gerekir.
ÇTS : Çözgü tel sayısı
ÇU : Çözgü uzunluğu (m)
Nm : İplik numarası (m/g)
m : İplik kayıp oranları (%)
ÇA = ( ÇTS x ÇU x 100 ) / [ 1000 x Nm x (100-m) ] (kg)
- Çok renkli çözgülerde ağırlık hesabı
Birden fazla renkte ipliğin karışımı ile meydana getirilen desenli ve kareli kumaşların çözgü iplikleri tek renk çözgü ipliği miktarlarının hesaplandığı biçimde hesaplanır. Ancak burada gerekli olan toplam çözgü ağırlığının tespit etmek için her renk ipliğin çözgü ağırlığının ayrı ayrı hesaplanması gerekir. Bunu için ise yardımcı bir desen tablosu hazırlanarak rapor içinde, dolayısıyla kumaş eninde tekrar eden iplik renkleri sayılarla belirtilir. Hesaplamada desenin bir raporundaki değişik her renk ya da numaradaki iplik sayısının rapordaki toplam çözgü sayısına bölünmesiyle elde edilen oranlardan (k) yararlanılır [4, 7].
Önce raporun kumaş enince tekrar sayısı bulunur. Bu sayı rapordaki toplam çözgü sayısı ile çarpılır. Zemindeki çözgü tel adedinden bulunan sonuç çıkarılır. Rapor dışı arta kalan çözgüler desende önemli bir değişiklik meydana getirmeyecek şekilde taksim edilir. (k) oranlarından faydalanılarak her iplik türü için iplik sayıları ayrı ayrı hesaplanır. İplik numarası olarak da, her bir türün ya da rengin kendi numarası kullanılarak zeminde toplam çözgü iplik miktarı hesaplanır. Bu miktara kenar ipliklerinin miktarları da eklenerek toplam çözgü iplik miktarı bulunur.

B) Atkı ağırlığı
Gerekli olan atkı iplik miktarını bulabilmek için yapılan bu hesaplamalarda aynı çözgü hesaplarında olduğu gibi tek renkli atkıya sahip dokumalar için ve çok renkli atkıya sahip dokumalar olmak üzere iki farklı dokuma tipine göre hesaplama söz konusudur. Her iki durumda da atkı ipliği miktarını bulabilmek için bazı değerlerin bilinmesi gerekir:
HAS : Ham kumaşta atkı ipliği sıklığı
TE : Tarak eni (m)
HKU : Ham kumaş uzunluğu (m)
Nm : Atkı iplik numarası (m/gr)
p : Atkıda kayıp oranı (%) [7, 8]
- Tek renkli atkılarda ağırlık hesabı
Atkı ipliği tek renk ve tek tip olan kumaşlar için yapılan bu hesaplamalarda öncelikle her işletmede farklılık gösterebilen gerek bobine sarma gerekse dokuma esnasında meydana gelen atkı kaybı yüzdesi belirlenmelidir. Kayıpsız atkı miktarı hesaplandıktan sonra atkı kaybı yüzdesi buna ilave edilir. Atkı ağırlığının hesaplanmasında aşağıdaki formül kullanılır:
Atkı ağırlığı = [ ( HAS x HKU x TE ) / ( Nm x 1000 ) ] x [ 100 / (100-p) ] (kg)
- Çok renkli atkılarda ağırlık hesabı
Bu gruba giren atkı ipliği hesaplamaları değişik renk veya numaralı atkı ipliği içeren kumaşlar için geçerlidir. Tek renk atkı ipliğinde olduğu gibi hesaplanan iplik miktarları, desenli kumaşlarda renk ve numara ayrımı yaparak hesaplanırlar. Bu ayrım da desenli çözgü ipliklerinde olduğu gibi bir tablosu oluşturularak sağlanır. Bu tablo vasıtasıyla dokunacak kumaş uzunluğunda her renkten kaç atkı atıldığı bulunacaktır. Buradan yola çıkarak her renk için ayrı ayrı atkı ağırlığı hesabı yapılarak gerekli miktarlar bulunur [7, 8]

C) Kumaş ağırlığı
Bulunan atkı ve çözgü iplik miktarları toplanırsa ham kumaş ağırlığı bulunur. Ham kumaş ağırlığı, ham kumaş uzunluğuna bölünürse 1 m ham kumaşın ağırlığı, kumaşın alanına bölünürse 1 m² ham kumaş ağırlığı bulunur.
Mamül kumaş ağırlığı (g/m) her ne kadar tartım ve ölçüm yoluyla bulunsa da ham kumaş ağırlığından yola çıkarak hesap yoluyla da bulunabilir. Bunun için aşağıdaki değerlerin bilinmesi gerekir:
HKA : Ham Kumaş Ağırlığı (g/m)
TKU : Terbiyedeki Uzunluk Kaybı (%)
TKA : Terbiyedeki Ağırlık Kaybı (%)
Eğer kumaş ağırlığı (g/m²) olarak bulunmak isteniyorsa yukarıdakilere ek olarak mamül kumaş eni (B) hesaba katılmalıdır